Mity na temat Żydów

Na temat Żydów w społeczeństwie narastało w historii wiele mitów – że nie zajmują się godnymi zawodami, tylko polegają na lichwie albo trudnią się handlem, co również nie spotykało się z uznaniem. Szkoda tylko, że nikt nie wspomina dlaczego tak się działo – że Żydzi w wielu krajach mieli odgórny zakaz wykonywania pewnych zawodów, m.in. nie mogli uprawiać ziemi.

W podobnym tonie kojarzy mi się zarzut, że Żydzi nie chcą się asymilować, że odróżniają się od społeczeństwa. Oczywiście – działali w swoich gminach, wspierali się w interesach, pomagali biedniejszym rodzinom i dzieciom żydowskim. Mieli i mają swoje charakterystyczne, odświętne stroje i zasady dotyczące ubioru. Niemniej odróżnianie się wizualne jest dla mnie dość zabawnym zarzutem, w kontekście tej opowieści, którą za chwilę Wam przedstawię.

Znak hańby

W trakcie soboru laterańskiego w 1215 roku, kościół wprowadził dla Żydów tzw. „znak hańby”. Przybierał on dwojaką postać: wyróżniającego nakrycia głowy bądź elementu szat. Taki przymus stosowano głównie w państwach Europy Zachodniej, a więc Niemczech, Francji czy we Włoszech.

ilustracja z Codex Manesse czyli manuskryptu z poezją śpiewaną – powstały w Zurichu w XIV wieku.
Żydowski poeta w czapce po prawej stronie

Żółty kapelusz

Żydzi byli zobowiązani do noszenia stożkowatych, często żółtych kapeluszy przypominających strój błazna [w zależności od regionu: Judenhut, Jewish cap]. Początkowo Żydzi nosili je z wyboru w średniowiecznej Europie, potem stały się one przedmiotem obowiązku i przymusu ze strony władz.

Dlaczego żółty kolor?

Bertold z Ratyzbony miał przestrzegać kobiety, aby pod żadnym pozorem nie przywdziewały szat w takim kolorze, bo mogłyby nieopatrznie sprowadzić na siebie oskarżenie o bycie prostytutką lub Żydówką.

Jak twierdzi E. Goffman:

„o ile złoty jest kolorem godności królewskiej i świętości, o tyle złoto fałszywe, czyli barwa żółta w malarstwie europejskim trwale skojarzona z szatą Judasza, staje się najbardziej charakterystycznym kolorem hańby”.

Tutaj macie kilka przedstawień malarskich osoby Judasza w żółtych szatach:

Kapelusze w polskiej kulturze

Żyda w symbolicznym kapeluszu możemy zobaczyć w 7 części Drzwi Gnieźnieńskich.Ukazują one sen św. Wojciecha.

Chrystus objawia się Wojciechowi, ganiąc go za to, że nie staje w obronie chrześcijan, którzy są sprzedawani przez żydowskich kupców do niewoli. Żydzi ukazani są po lewej stronie w szpiczastych nakryciach głowy.

Element szaty

Drugim sposobem oznaczenia Żydów był żółty okrąg bądź żółty/czerwony płat sukna umieszczony na wierzchnich ubraniach (w różnych źródłach tzw. Judenfleck, Judenring, Gelber ring].

Próby wprowadzenia nakazu oznaczania Żydów w Polsce

Sobór laterański wywarł wpływ na całą Europę i faktycznie w wielu krajach zachodu widać symboliczne oznaczenia Żydów. W Polsce żądały tego sobory kościelne we Wrocławiu i w Budzie w latach siedemdziesiątych XIII, jednak władze świeckie nie zastosowały się do tego żądania.

W niecałe pół wieku później, szlachta przypomniała sobie o tym przepisie kościelnym i ponownie zażądała od króla wprowadzenia go w Polsce. Ponownie żądanie nie zostało rozpatrzone pomyślnie.

Jeden ze szlachciców, Jan Ostroróg, tak pisał w swoim, miejscami zabawnym dla mnie, „Memoriale w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej”:

„Potrzeba, aby i w ubiorze była zachowana pewna różnica. Szlachta i ich żony niech się stroją podłóg swojego upodobania. Pomiędzy mieszczanami ubiór powinien być różny [w zależności od zajmowanego stanowiska]. […] Między Żydami a chrześcijanami nie ma różnic w ubiorze, wypada więc, aby Żydzi nosili krążek czerwony przyszyty na sukni”.

Lud domaga się rozróżnienia

Gdy w Krakowie doszło do przeniesienia Żydów na Kazimierz, mieszczaństwo domagało się oznaczania Żydów „żółtymi sukiennymi kółkami”. Najwyraźniej przepis ten funkcjonował przez jakiś czas, gdyż mieszczanie zwrócili się o „przywrócenie” takiego nakazu. Jednak Zygmunt I nie wyraził na to zgody:

„Żydowie we wszystkiej Koronie naszej będący, nie mają być przymuszani i pociągani od tego czasu ku noszeniu takich czapek i inszych różnych ubiorów i znaków, przez które mogliby być w poznani… Ale aby w pospolitym ubiorze chodzili, jako zwykli chodzić”.

Jednak szlachta niewiele sobie z tego zrobiła i w 4 lata później w ramach sejmu piotrkowskiego zatwierdziła przepis nakazujący oznaczanie Żydów. Ponownie nie znalazło to zastosowania w praktyce.

Niemniej warto zaznaczyć, że Polska zwłaszcza w wieku XVI i XVII była i tak jednym z najbardziej przyjaznych miejsc do życia dla Żydów, aż do powstania Chmielnickiego i potopu szwedzkiego, czyli wydarzeń z II połowy XVII wieku.

Oznaczanie Żydów powróciło w XX wieku

Rosnąca popularność ideologii nazistowskiej wraz z coraz większym wpływem niemieckim na sytuację w Europie doprowadziły do odnowienia trendu znakowania ludności żydowskiej, by jak pisał hitlerowski oficer i esesman:

[możliwa była] „kontrola Żydów pod uważnym okiem całego społeczeństwa”.

Pomysł ten ożył niedługo przed wybuchem II WŚ. I choć ta niechlubna „żółta gwiazda” jest najbardziej znanym symbolem oznaczania Żydów, nie była jedynym oznaczeniem w czasie trwania wojny.Symbolikę żółtej gwiazdy zaczerpnięto z historii, o której pisałam wcześniej – jak wyróżnik dla ludności żydowskiej i zarazem symbol upokorzenia i hańby. Słynna biało-niebieska opaska  była stosowana głownie na terenach Generalnego Gubernatorstwa i obejmowała wszystkie osoby żydowskie powyżej 10 roku życia.

Oznaczenie osób żydowskich we Francji

Harmonogram wprowadzania przymusu oznaczania w kolejnych krajach:

1939 – nakaz wprowadza Generalne Gubernatorstwo [Czyli fragment dzisiejszej Polski pod okupacją niemiecką]

1941 – III Rzesza, Słowacja, Rumunia

1942 – Belgia, Holandia, Francja, Bułgaria

1944 – Węgry

Znaczenie oznaczeń w obozach koncentracyjnych:

Również w obozach korzystano z metody oznakowania, Jednak tam system ten był nieco bardziej rozbudowany, gdyż oprócz wyróżnika narodowości żydowskiej, widoczny był np.: rodzaj przewinienia.

Pomagało to agresorowi segregację wieźniów i logistykę w murach fabryki śmierci. (obrzydliwie to brzmi)

I TAK NA PRZYKŁAD:

• Żółty trójkąt – oznaczała osobę żydowską
• Żółty trójkąt łączono z trójkątem innego koloru, tak że powstawała gwiazda Dawida. Każdy kolor miał swoje znaczenie.
• Żółto-czerwony – Żyd x więzień polityczny

• Żółto – czarny – Żyd x kategoria osób aspołecznych [luźne pojęcie, które obejmowała osoby od żebraków, uzależnionych od różnych substancji, przez chorych psychicznie aż po osoby wykonujące prace seksualną]
• Żółto-zielony – Żyd x przestępca kryminalny
• Czerwone koło pod gwiazdą Dawida oznaczało skierowanie do specjalnej kompanii karnej – trafiały tam osoby, które próbowały zbiec z obozu, posiadały nielegalnie dodatkową żywność, pracowały mało wydajnie, posiadały dodatkową odzież czy fotografie. W karnej kompanii byli całkowicie wyizolowani, nie mogli mieć kontaktów z innymi więźniami, dostawali najcięższe roboty, a także byli najbardziej bici i upodlani przez esesmanów.

Patronite